“Ons volk is hervormingsmoe”, zei minister Zalm bij het zien van de verkiezingsuitslag. Rita Verdonk had een ander verhaal: “Ik beschouw de op mij uitgebrachte voorkeursstemmen als steun voor mijn beleid”. Jan Marijnissen ziet de verkiezingsuitslag als stap naar een “socialer Nederland”. Wouter Bos is het daarmee eens en zet de kwestie van het generaal pardon voor 26.000 uitgeprocedeerde asielzoekers meteen op de agenda. De stembus van 22 november heeft een interessant resultaat opgeleverd, volgens sommigen zelfs een opmerkelijk resultaat. De stembus geeft uitdrukking aan wat er leeft in de boezem van het volk. Maar daarin lopen intussen wel verschillende onderstromen door elkaar heen.

In een poging tot verheldering lijken mij de volgende constateringen van belang.

1. De verkiezingsuitslag is niet zondermeer een steun voor het beleid van de afgelopen jaren. Ook al kwam er na het zure enig zoet – vooral economisch zoet -, de burger maakt zich duidelijk zorgen over de kwaliteit van de samenleving en heeft gekozen voor partijen die sociale waarden hoog in het vaandel hebben staan.
2. De kiezer wil niet nog meer markt, maar meer onderlinge verbondenheid in de samenleving. Balkenende is begonnen te spreken over normen en waarden in de politiek, maar dit heeft zich nu gekeerd tegen de neo-liberale beleidsagenda van zijn eigen kabinet. De VVD had als boodschap dat het karwei moest worden afgemaakt. Nog meer hervormingen dus? Daar dacht de kiezer dus anders over en strafte de VVD af.
3. Er is niet meer ‘ruimte op rechts’, zoals in de afgelopen jaren wel is beweerd. Sommigen spraken over een ‘conservatief moment’. Deze uitslag ondersteunt dat niet. De VVD en de Partij voor de Vrijheid (Wilders) komen uit op ruim dertig zetels. Fortuyn was niet perse rechts, maar trok de zwevende kiezer. Deze zijn nu bij de SP neergestreken. Marijnissen is de ware erfgenaam van Fortuyn. Kijk naar zijn thema’s: minder Europa, meer solidariteit, tegen de Haagse elite en voor het volk.
4. De kiezer beweegt zich nog steeds van Paars af. Dit is de doorgaande beweging sinds 2002. VVD, PvdA en D66 hebben fors verloren en komen nu uit op 60 zetels. Al deze oude centrumpartijen met hun gerichtheid op de regeringsmacht verliezen het vertrouwen van de kiezer. De kiezer heeft met deze verkiezing eigenhandig iets veranderd aan de vertrouwenskloof. Zij hebben op die partijen gestemd die het voor de burger opnemen.
5. Nederland heeft zich uitgesproken voor normen en waarden, maar het palet is wel divers. Het zijn de normen en waarden van de SP, de ChristenUnie, de Partij voor de Vrijheid (Wilders), de Partij voor de Dieren en, altijd nog, het CDA. Zijn er gemeenschappelijke noemers? Ja, die zijn er: het belang van Nederland als zelfstandige politieke gemeenschap, meer onderlinge solidariteit in de samenleving, de waardering voor fatsoen en beschaving. Er zijn echter ook diametraal tegenovergestelde waarden in dit verhaal. Er gapen brede kloven, bijvoorbeeld tussen de ‘islamisering’ van Wilders en het ‘generaal pardon’ van de SP en ChristenUnie.

Er wordt nu door sommige analisten erg zorgelijk gedaan over de mogelijkheid een kabinet te vormen. Dit is veel meer een Haags gevoelen dan een gevoelen dat leeft onder het volk. De heren en dames moeten er maar zien uit te komen, zal de gedachte van de gewone burger zijn. En waarom ook niet? Toegegeven: de afstand tussen de SP en het CDA is schier onoverbrugbaar. Dat heeft met programma’s en inhoud te maken. Maar die afstand is er niet tussen de PvdA en het CDA. Beide partijen zullen een beweging naar elkaar toe moeten maken, maar dat is gebruikelijk tijdens coalitiebesprekingen. Het CDA zal recht moeten proberen te doen aan het feit dat de bevolking in meerderheid een socialer beleid wil. Heeft het CDA zelf al niet gezegd naar een ‘investeringsagenda’ te willen? Als derde partij zou hierbij de ChristenUnie passen. GroenLinks en de Partij voor de Dieren geven programmatisch te veel problemen. Bovendien is de ChristenUnie een partij met een stevig achterban, geworteld in de samenleving en met vele gewaardeerde bestuurders in het land. In heel veel lokale gemeenten is de ChristenUnie de constructieve bindende factor in colleges.

Deelname aan een regering zal bij de ChristenUnie het vraagstuk van het compromis op de agenda brengen. Dit is geen nieuw vraagstuk en ook geen reden af te zien van regeringsdeelname. Niet alles kan onmiddellijk veranderd worden, niet alle eigen punten kunnen tegelijkertijd verwezenlijkt worden. Op dit punt heeft prof. W.H. Velema wijze woorden gesproken die me altijd zijn bijgebleven. In het compromis, zo schreef hij eens, moet het getuigenis zichtbaar blijven. Hij erkent de noodzaak van het compromis en erkent daarmee dat men in een politieke situatie niet alles kan krijgen. Maar in het resultaat moet de overtuiging hoe het eigenlijk wel moet tot uitdrukking komen. Stappen naar een ander beleid moeten worden gezet, ook al zijn het maar kleine stappen. Persoonlijk zou ik graag zien dat er stappen worden gezet om het kwaad van de prostitutie terug te dringen. Daarin kunnen CDA, PvdA en ChristenUnie samen optrekken. Het CDA zou voor de ChristenUnie thuis moeten zijn als het gaat om gezinsbeleid en het terugdringen van de abortuspraktijk. Waarom zou deze formatie moeilijker zijn dan andere in het verleden?